توسط : قانونمند شدن بازار محتوا در سند «تسهیم درآمد محتوا»
دبیر انجمن ناشران دیجیتال نوشت؛ سند «تسهیم درآمد محتوا» فرصتی تاریخی برای وزارت ارشاد است تا هم به قانونمند شدن بازار محتوا کمک کند و هم از طریق منابع مالی این سند، به توسعه کل بازار محتوا در راستای اهداف فرهنگی کشور بپردازد.
سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران _ علی محمدپور، دبیر انجمن ناشران دیجیتال، عضو هیئت‌مدیره اتحادیه تولید و نشر محتوا در فضای مجازی: سند «تسهیم درآمد محتوا» که در بهمن‌ماه ۱۴۰۳ به تصویب شورای عالی فضای مجازی رسید و توسط رئیس‌جمهور ابلاغ شد، گامی مهم در جهت حمایت از تولیدکنندگان محتوای بومی و رشد اقتصاد دیجیتال در کشور است. این سند با هدف توزیع عادلانه درآمدهای ناشی تعرفه گذاری به ترافیک اینترنت بین الملل، به‌ویژه تدوین شده و می‌تواند منابع مالی قابل توجهی (بین ۱۰ تا ۱۵ هزار میلیارد تومان در سال) را وارد اکوسیستم محتوای کشور کند. در صورت ورود سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، این رقم می‌تواند تا ۳۰ هزار میلیارد تومان در سال افزایش یابد و تحولی اساسی در بازار محتوای دیجیتال، از جمله در حوزه نشر دیجیتال کتاب، ایجاد کند. در این یادداشت به بررسی چالش‌های بازار محتوای ایران، به‌ویژه در حوزه نشر کتاب، و فرصت‌های مرتبط با اجرای این سند می‌پردازیم.
مشکلات بازار محتوای ایران
۱. وابستگی گسترده به محتوای خارجی
بیش از ۹۰ درصد محتوای دیجیتال مصرفی در ایران، به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند محتوای کودک، بازی‌های موبایلی، آموزش آنلاین، و کتاب الکترونیکی، از منابع خارجی تأمین می‌شود. این وابستگی نه‌تنها هویت فرهنگی و زبانی کشور را تهدید می‌کند، بلکه تولیدکنندگان داخلی را از رقابت در بازار محروم می‌سازد.
در بازار جهانی نشر دیجیتال، پلتفرم‌هایی مانند Amazon Kindle و Google Play Books نقش غالب دارند. در حالی که پلتفرم‌های داخلی مثل فیدیبو، طاقچه و کتابراه هنوز در حال توسعه هستند و به دلیل محدودیت‌های مالی و زیرساختی، سهم اندکی از بازار دارند.
۲. کمبود منابع مالی
تولیدکنندگان محتوا، به‌ویژه ناشران و نویسندگان، با کمبود منابع مالی برای تولید و توزیع آثار باکیفیت مواجه‌اند. از یک سو افزایش چشمگیر قیمت کتاب‌های چاپی و از سوی دیگر ضعف در توسعه بازار دیجیتال، باعث کوچک‌تر شدن بازار کتاب شده است.
در بسیاری از کشورها، دولت‌ها با حمایت مالی از تولید محتوا، باعث رونق صنعت فرهنگ و رسانه شده‌اند. اما در ایران، این نوع حمایت‌ها بسیار محدود بوده و در عمل اتفاق نیفتاده است.
۳. ضعف زیرساخت‌ها
بازار نشر دیجیتال در ایران همچنان در مراحل ابتدایی قرار دارد. زیرساخت‌های لازم برای تولید، توزیع و حفاظت از حقوق پدیدآورندگان به‌طور کامل شکل نگرفته است.
نبود زیرساخت‌های حقوقی و قضایی مناسب باعث شده تا بازار غیررسمی و زیرزمینی در این حوزه تقویت شود و حقوق فکری و مادی ناشران و تولیدکنندگان به‌راحتی نقض شود.
۴. فشارهای اقتصادی
تحریم‌های بین‌المللی، نوسانات ارزی، و افزایش مداوم هزینه‌های تولید (مثل کاغذ، جوهر، و نیروی انسانی)، صنعت نشر را تحت فشار شدیدی قرار داده‌اند.
در چنین شرایطی، تیراژ کتاب‌ها رو به کاهش است، قیمت کتاب به سرعت بالا می‌رود، و تولید اثر دیگر توجیه اقتصادی ندارد. در نتیجه، بسیاری از مخاطبان نیز توان خرید کتاب را از دست داده‌اند.
مزایای سند تسهیم درآمد محتوا
سند تسهیم درآمد محتوا با هدف رفع چالش‌های موجود در زنجیره تولید و توزیع محتوا، از جمله در حوزه کتاب، تدوین شده است. اگر این سند به درستی اجرا شود و بخش خصوصی نقش اصلی را در پیاده‌سازی آن داشته باشد، می‌تواند اثرات بلندمدت و مثبتی بر بازار محتوا بگذارد، ازجمله:
۱. حمایت مالی از تولیدکنندگان محتوا
این سند با اختصاص بخشی از درآمد حاصل از ترافیک بین‌المللی اینترنت (در حدود ۱۰ تا ۱۵ هزار میلیارد تومان) به زنجیره تولید محتوا، منابع مالی جدیدی برای پلتفرم‌ها، ناشران، نویسندگان و دیگر فعالان این حوزه فراهم می‌کند.
این منابع می‌توانند هزینه‌های تولید را کاهش دهند، کیفیت محتوا را افزایش دهند، و زمینه سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نو را مهیا کنند.
ورود این سرمایه‌ها جذابیت اقتصادی بازار محتوا را بیشتر می‌کند. پیش‌بینی می‌شود با اجرای درست این سند، اندازه بازار محتوا ۳ تا ۴ برابر شده و به ۴۰ هزار میلیارد تومان در سال برسد.
۲. تقویت محتوای بومی
این سند با ایجاد انگیزه برای تولید محتوای متناسب با فرهنگ ایرانی اسلامی، می‌تواند وابستگی به محتوای خارجی را کاهش داده و زمینه‌ساز تقویت زبان فارسی و هویت فرهنگی شود.
در حوزه نشر کتاب، این رویکرد به تولید کتاب‌های جذاب با محتوای بومی برای مخاطبان ایرانی منجر خواهد شد.
۳. ایجاد اشتغال گسترده
ورود منابع مالی جدید به بازار محتوا می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد بیش از ۱۲۰ هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم شود و همچنین مشاغل موجود در حوزه فرهنگ را تثبیت و تقویت کند.
۴. شفاف‌سازی و مبارزه با فساد
این سند با حذف مدل‌های مبهم و غیرشفاف قبلی – مانند قراردادهای پنهانی بین اپراتورها و پلتفرم‌ها – مسیر توزیع منابع را شفاف و قانونی می‌کند.
در گذشته، برخی پلتفرم‌ها از طریق محاسبه ترافیک داخلی به‌صورت تمام‌بها، سودهای کلانی به‌دست می‌آوردند که بیشتر به اپراتورها تعلق می‌گرفت و وارد چرخه تولید محتوا نمی‌شد. این سند می‌تواند جلوی این روند را بگیرد.
۵. کاهش هزینه‌های تولید و توزیع
با افزایش مقیاس تولید محتوا، هزینه‌های آن نیز کاهش می‌یابد. این موضوع دسترسی مردم به محتوا را آسان‌تر می‌کند. امروزه بخش عمده درآمد پلتفرم‌ها صرف نگهداری، پشتیبانی و نیروی انسانی می‌شود و بودجه کافی برای توسعه فناوری ندارند. این سند می‌تواند این مشکل را تا حد زیادی حل کند.
۶. توسعه صادرات فرهنگی
با رشد کیفیت و حجم تولید محتوای داخلی، ایران می‌تواند جایگاه بهتری در بازار محتوای جهانی پیدا کند، در حال حاضر، حضور ایران در بازار فرهنگ جهانی بسیار ضعیف است، حتی در کشورهای فارسی‌زبان نیز تأثیرگذاری قابل‌توجهی نداریم. تقویت فرهنگ، می‌تواند در بلندمدت به بهبود روابط سیاسی و اقتصادی کشور در منطقه و جهان کمک کند.
تأثیر سند بر صنعت نشر کتاب و نشر دیجیتال
سند تسهیم درآمد محتوا می‌تواند اثرات عمیقی بر صنعت نشر، هم در حوزه سنتی و هم دیجیتال، داشته باشد:
نشر سنتی: منابع مالی جدید می‌توانند به ناشران کمک کنند تا هزینه تولید کتاب‌های چاپی را کاهش دهند و سرمایه‌گذاری روی آثار جدید را افزایش دهند. از آنجا که بخشی از درآمد حوزه دیجیتال به ناشران سنتی اختصاص می‌یابد، این فرصت برای آن‌ها حیاتی است.
نشر دیجیتال: با افزایش دسترسی به اینترنت، پلتفرم‌هایی مانند فیدیبو، طاقچه و کتابراه می‌توانند خدمات خود را بهبود دهند، تجربه کاربری را ارتقاء دهند و سهم بیشتری از بازار به‌دست آورند.
نویسندگان و صاحبان آثار: یکی از اهداف مهم سند، متعادل‌سازی زنجیره ارزش در بازار محتوا است که از نویسنده و مولف آغاز می‌شود. بنابراین حمایت از این گروه‌ها در اولویت قرار دارد.
مخالفت‌ها با سند و دلایل آن
برخی فعالان حوزه سریال‌سازی با اجرای این سند مخالف هستند. این مخالفت‌ها عمدتاً دو دلیل مشخص دارند:
۱. سودهای غیرشفاف از ترافیک داخلی: برخی از این فعالان با همکاری اپراتورها، از طریق فروش غیرقانونی و گران‌فروشی ترافیک داخلی، سالانه حدود ۳ هزار میلیارد تومان درآمد بدون نظارت کسب می‌کنند. طبیعی است که تمایلی به از دست دادن این سود نداشته باشند.
۲. نگرانی از حضور رقبای جدید: ورود سرمایه‌گذاران بزرگ به بازار محتوا ممکن است جایگاه فعلی برخی از این بازیگران را تهدید کند. آن‌ها از ورود بازیگران قدرتمند به عرصه تولید فیلم و سریال بیم دارند.
در مقابل، بیشتر فعالان حوزه تولید و نشر محتوا از اجرای این سند حمایت کرده‌اند و معتقدند که اگر تشکل‌های حرفه‌ای و صنفی در اجرای آن نقش محوری داشته باشند، اهداف سند محقق خواهد شد و توسعه واقعی در این حوزه رقم می‌خورد.
نقش تاریخی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
براساس ماده ۲ قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، این وزارتخانه مسئول تقویت فرهنگ و هنر ایرانی-اسلامی، حمایت از تولید و نشر آثار فرهنگی و نظارت بر فعالیت‌های فرهنگی است. بنابراین باید نقش اصلی در اجرای این سند را ایفا کند.
با مأموریت‌هایی مانند گسترش فرهنگ مطالعه، حمایت از تولید محتوای بومی، و توسعه بازار نشر، و رشد متوازن همه حوزه‌های محتوایی، وزارت ارشاد موظف است با برنامه‌ریزی شفاف و پشتیبانی هدفمند از تولیدکنندگان، بازار محتوا را به‌درستی پشتیبانی کند.
این سند فرصتی تاریخی برای وزارت ارشاد است تا هم به قانونمند شدن بازار محتوا کمک کند و هم از طریق منابع مالی این سند، به توسعه کل بازار محتوا در راستای اهداف فرهنگی کشور بپردازد. در این مسیر، نماینده‌های بخش خصوصی در قالب اتحادیه و انجمن‌ها می‌توانند نقش مهمی در اجرا و نظارت ایفا کنند.
